شهرسازی و معماری تأثیر مستقیمی بر سبک زندگی دارند و این تأثیر دوطرفه است؛ به‌طوری که شهرسازی و معماری از تحولات فرهنگی و اجتماعی تأثیر می‌پذیرند و همزمان بر آن‌ها تأثیر می‌گذارند. در واقع، هر تغییری که در علم، صنعت، اقتصاد، یا حتی سیاست رخ می‌دهد، باید در خدمت توسعه سبک زندگی صحیح و بهبود کیفیت زندگی شهروندان باشد. این به معنای ایجاد آرامش و امنیت در شهرها است که از مهم‌ترین لازمه‌های داشتن یک شهر سالم محسوب می‌شود.
چالش‌های شهرسازی مدرن و فقدان هویت
در شهرهای امروز، ساخت‌وسازها تحت تأثیر عوامل مختلفی همچون سوداگری و سودمحوری قرار دارند. استفاده از الگوهای وارداتی بدون توجه به مقتضیات محلی، باعث شده که نه تنها هویت کهن شهرها دگرگون شود، بلکه در خلق فضاهای شهری جدید هم موفقیتی حاصل نشود. شهرهای ما نه تنها هویت اصیل خود را از دست داده‌اند، بلکه هویتی جدید هم نتوانسته‌اند خلق کنند.
از این رو، بازنگری و بازخوانی این الگوها و خلق فضاهای شهری جدید امری ضروری به نظر می‌رسد. هدف در اینجا بازگشت به اصول شهرهای ایرانی اسلامی یا تکرار آن‌ها نیست، بلکه لازم است از تجربه‌های موفق گذشته درس بگیریم و آن‌ها را با مقتضیات امروز تطبیق دهیم.
پژوهش‌های موجود و اهمیت عوامل طبیعی و مصنوعی
پژوهش‌های زیادی در زمینه شهرهای ایرانی اسلامی صورت گرفته است. این پژوهش‌ها نشان داده‌اند که در شهرهای سنتی، عواملی همچون اقلیم، مصالح ساختمانی، و اصول ساخت‌وساز، به عنوان عوامل طبیعی و مصنوعی در کنار یکدیگر قرار داشتند و بر هویت و تجربه فضایی شهروندان تأثیر می‌گذاشتند. این عوامل در تعامل با یکدیگر، فضایی می‌ساختند که درک افراد از شهر را بهبود می‌بخشید.
فاصله شهرهای امروز با شهرهای کهن ایرانی-اسلامی
یکی از اصلی‌ترین چالش‌های امروز این است که شهرهای ما فاصله زیادی با شهرهای موفق ایرانی-اسلامی دارند. بسیاری از کشورها با موفقیت از میراث معماری خود حفاظت کرده‌اند، اما در ایران این امر به درستی اجرا نشده است. این نشان می‌دهد که ما نیاز به بازخوانی این میراث و بازنگری در رویکردهای خود داریم. از نظر قانونی، کمبود قوانین یا مصوبات وجود ندارد. سیاست‌های کلان کشور در بخش شهرسازی و اسناد فرهنگی متعددی در این زمینه موجود است، اما در عمل نتایج موفقی به دست نیامده است.
استفاده از دانش گذشته در مقابل بازخوانی و تطبیق
بازگشت به الگوهای گذشته بدون توجه به شرایط کنونی نخواهد توانست مشکلات شهرسازی امروز را حل کند. به همین دلیل، نیاز داریم که روش‌های مناسب زمان و مکان را پیدا کنیم. این کار نیازمند بازتعریف و بازخوانی اصول گذشته است. ما باید ابتدا شکاف‌های فرهنگی و اجتماعی موجود در چند دهه اخیر را درک کنیم و سپس روش‌های مناسب برای برخورد با آن‌ها را بیابیم.
ارزش‌های نهفته در معماری گذشته
تجارب موفق شهرهای ایرانی-اسلامی به دلیل وجود ارزش‌های نهفته‌ای بوده که مبتنی بر دانش و تجربه زندگی مردم بوده‌اند. این ارزش‌ها از ناخودآگاه مردم نشأت گرفته و به همین دلیل پایدار بوده‌اند. ما نیز باید زبان گفتمان خود را تغییر دهیم و ارزش‌های نهفته کنونی را شناسایی و از آن‌ها بهره‌برداری کنیم.
رجعت به فضاهای قدیمی
شاهد رجعت مردم به فضاهای قدیمی هستیم؛ برای مثال، بسیاری از بناهای قدیمی به بوتیک هتل‌ها و کافه‌های سنتی تبدیل شده‌اند که مردم علاقه زیادی به حضور در آن‌ها نشان می‌دهند. این نشان می‌دهد که مردم به‌طور ناخودآگاه به اصول و ارزش‌های فضایی قدیمی علاقه‌مند هستند و این ارزش‌ها همچنان تأثیرگذار هستند. این نقطه می‌تواند به ما کمک کند تا در راستای ایجاد گفتمان جدید، ارزش‌های فضایی گذشته را در قالبی مدرن احیا کنیم.
استفاده از فناوری‌های نوین
برای ایجاد گفتمان جدید، علاوه بر استفاده از دانش شهرسازی، باید از مطالعات بیرونی در زمینه‌های مختلف علمی و فناوری بهره بگیریم. استفاده از فناوری‌های نوین مثل هوش مصنوعی و مدلسازی‌های پیشرفته می‌تواند به ما کمک کند تا شهرهایی طراحی کنیم که نه تنها سه‌بعدی باشند، بلکه احساسات و حواس مردم را نیز درگیر کنند.
سند ملی شهرسازی و معماری ایرانی-اسلامی
یکی از مهم‌ترین اقدامات اخیر، تصویب و ابلاغ "سند ملی شهرسازی و معماری ایرانی-اسلامی" توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی در تابستان سال جاری است. این سند در سه فصل تدوین شده است:
فصل اول به کلیات و تعاریف و چالش‌ها پرداخته است.
فصل دوم چشم‌انداز، اهداف، راهبردها و اقدامات را مورد بررسی قرار می‌دهد.
فصل سوم به سیاست‌گذاری، نظارت و اجرا اختصاص دارد.
در این سند، نهادهای مسئول در سطوح مختلف از سیاست‌گذاری تا اجرا معرفی شده‌اند و وظایف هرکدام به‌وضوح مشخص شده است.
ضرورت اجرایی کردن سند ملی
هدف این سند بازگشت به اصول شهرهای ایرانی-اسلامی نیست، بلکه ایجاد یک الگوی جدید از شهرهای سالم و امن است
که آرامش و امنیت را برای شهروندان به ارمغان بیاورند. موفقیت در این مسیر نیازمند یکپارچگی بین نهادهای مختلف است؛ به طوری که هر نهاد وظایف خود را به‌درستی انجام دهد و ارتباط مستمر و مؤثر بین سطوح مختلف تصمیم‌گیری و اجرایی وجود داشته باشد.
برای دستیابی به شهرهای سالم و امن مبتنی بر هویت ایرانی-اسلامی، نیاز است تا دانش گذشته را با مطالعات و فناوری‌های جدید ترکیب کنیم. بازخوانی و بازتعریف الگوهای گذشته به همراه استفاده از ابزارهای نوین، ما را به سمت ایجاد شهرهایی پیش می‌برد که هم با مقتضیات زمان حال سازگارند و هم به نیازهای روانی و اجتماعی شهروندان پاسخ می‌دهند. سند ملی شهرسازی و معماری ایرانی-اسلامی می‌تواند به عنوان نقشه راه ما عمل کند، اما موفقیت در اجرا مستلزم همکاری مستمر و یکپارچه بین تمامی نهادهای مرتبط است.
دکتر مرجان گلی پور
دبیر کمیسیون شهرسازی و معماری مجمع شهرداران کلان‌شهرهای ایران